LUNCHLEZING STUDIUM GENERALE op 16-11-2021 via ZOOM: Wat is bewustzijn nou eigenlijk?

Op 16 november 2021 had ik een kaartje bemachtigd voor het bijwonen van een lunchlezing in één van de collegezalen van het Erasmus MC. Met als onderwerp: Wat is bewustzijn nou eigenlijk? Door de aangescherpte coronamaatregelen is de fysieke bijeenkomst omgezet in een samenkomst via Zoom. Gelukkig is het me gelukt om Zoom op mijn computer te installeren, waardoor ik de lunchlezing bij kon wonen. Prof. dr. Jacob Jolij (psycholoog en onderzoeker/docent Theorie en Geschiedenis van de Psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen en gepromoveerd op het onderwerp Visueel bewustzijn), heeft eind 2020 een boek geschreven met als titel: Wat is bewustzijn nou eigenlijk? (Uitgeverij Nieuw Amsterdam). Professor Jolij houdt vandaag de lunchlezing. 

Hoewel er in de aankondiging stond dat er voor de lunchlezing geen voorkennis noodzakelijk is, vond ik de uitleg nog best moeilijk te volgen voor mij als iemand zonder beta achtergrond. Professor Jolij zit natuurlijk al jaren achtereen heel intensief in het onderwerp. En die achtergrond mis ik. 

Toch zal ik proberen een verslag te schrijven.

Professor Jolij probeert een antwoord te geven op op wat het bewustzijn precies is. Vanuit verschillende richtingen kan daartoe een poging worden gedaan. René Descartes benaderde het onderwerp door zijn stelling: "Ik denk dus ik besta". Maar sinds Descartes is de wetenschap zoveel vooruitgegaan. Vanuit filosofisch oogpunt kunnen we 'bewustzijn' definiëren, maar ook vanuit de psychologie en vanuit de neurobiologische, de natuurkundige, zelfs de wiskundige (Quantum mechanica) kant.

Het brein speelt een rol bij het bewustzijn. Aandachtig luisteren, een bewuste ervaring hebben, zoals iets VOELEN. Er komt informatie op ons af en ons brein verwerkt die informatie. We worden ons BEWUST van die informatie. Die ervaring is persoonsgebonden. Iedereen heeft een geheel eigen bewustzijnsvorming. De pijn die een patiënt voelt: daar is alleen die patiënt zelf zich bewust van. Niemand anders kan die pijn voelen. Natuurlijk kan een andere pijnpatiënt het begrip pijn definiëren, omdat hij pijn bij zichzelf waarneemt, maar de mate, de intensiteit en het ongemak wat de pijn bij iemand geeft, kan alleen die persoon zichzelf definiëren. Hij kan de pijn van iemand anders in al zijn facetten niet exact definiëren (en ook niet delen met iemand anders), omdat het bewustzijn zo persoonlijk gebonden is. Bewustzijn heeft te maken met ervaring. Prof. Jolij laat een rood vierkantje zien. Voor de ene mens heeft het rode vierkantje een heel andere betekenis dan voor een ander mens. Een warm gevoel bij het zien van het rode vierkantje, of juist een gevoel van groot gevaar. Het is de ervaring die iemand doet beseffen wat een rood vierkantje betekent. Prof. Jolij geeft een voorbeeld. Een Siamese tweeling in Canada, waarbij de beide helften met het hoofd aan elkaar vastzitten, geeft het persoonlijke cachet van de ervaring aan. De ene helft van de tweeling eet iets (met een blij gezicht, omdat ze het lekker vindt) waar de andere helft, zichtbaar via een grimas, van gruwt. 

De robots doen hun intrede in de maatschappij. Die robots worden steeds 'menselijker'. De robots die we kennen, zijn mechanische instrumenten die niets ervaren. Ze hebben geen gevoel, geen pijn; ze worden niet door iets 'gewaarschuwd' en ondernemen daardoor zelf geen actie. 

De geavanceerde robots zijn menselijker, omdat ze een reactie kunnen geven. Maar ook hier zijn wetenschappers bezig om aan de moderne robots de menselijke eigenschap 'bewustzijn' goed te definiëren. 

'Bewustzijn': "Ik denk dus ik besta". De uitspraak van Descartes toont aan dat 'bewustzijn' een situatie aangeeft waarin je je bewust bent van de wereld om je heen. Ervaring speelt hierbij een grote rol. Een ervaring in ruimte en tijd. In de ruimte bewegen elementaire deeltjes zich voortdurend. 

De vraag waar die bewuste ervaringen vandaan komen, blijft een lastige vraag. Is het de stoffelijke deel in de hersenpan dat de geest acteert? Of is er nog iets anders? Het bewustzijn neemt zeer zeker een plekje in in de natuurkundige wetten in het brein. 

Maar er zijn nog nooit specifieke deeltjes in het brein gevonden die verantwoordelijk zijn voor het bewustzijn. Er is (experimenteel) onderzoek gedaan (o.a. door prof. Jolij) naar de deeltjes die door de ruimte zweven. Zijn er wetmatigheden in het zweven van die deeltjes door de ruimte, of is er toeval? Prof. Jolij stelt dat je nooit echt kan meten waar de deeltjes zijn, maar dat er er wel een kans is op die wetmatigheden. Tegelijkertijd kan van totale willekeur toch ook geen sprake zijn, zo bleek uit eerder onderzoek. 
Er is nog veel verder onderzoek nodig op dit gebied. 

Het bewustzijn is een bepaalde toestand van het brein dat gebaseerd is op ervaring. Het bewustzijn is een hersenactiviteit. 

Het bewustzijn buiten het brein is nog nooit onderzocht.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Hierboven heb ik verslag uitgebracht van de lunchlezing in het kader van de Studium Generale van het Erasmus MC. Prof. Jolij heeft zijn lezing met een aantal afbeeldingen verduidelijkt. De afbeeldingen heb ik in mijn verslag weggelaten, omdat het relaas anders zo technisch wordt. Mijn verslag is ook niet helemaal volledig, juist vanwege dat technische aspect en mijn voorkennis die ontbreekt.

De lezing en het onderzoek van prof. Jolij vond ik interessant. De wetenschap is hard bezig om antwoord te zoeken op veel facetten van het leven die nog altijd mysterieus zijn.