JOHN ADAMS DIRIGEERT ADAMS, GLASS EN REICH, RphO in De Doelen, 16-10-2021.

Het concert van het Rotterdams Philharmonisch Orkest staat vanavond, 15 oktober 2021, in het teken van minimalistische muziek. De Amerikaanse dirigent en componist John Adams staat op de bok. Solisten zijn de pianovirtuozen Katia en Marielle Labèque.

Het is voor het eerst dat John Adams op de bok staat bij het RphO. Een aantal van zijn composities is al eerder door het orkest ten gehore gebracht, maar vandaag is hij er in levende lijve. 

Op het programma staat: 1. Steve Reich, Three mouvements, 2. Philip Glass, Concert voor twee piano's, 3. John Adams, Naive and Sentimental Music (herziene versie).

Rond 19 uur komen we De Doelen binnen. Coronapass/identiteit - en ticketcheque met meteen daarna een glaasje bubbel dat ons gratis wordt aangeboden door de welkomstbrigade.

We lopen de trap op. We bewonderen de mooie kroonluchters en het prachtige schilderij van Eduard Flipse (1914-1973), de nestor van het Rotterdams Philharmonisch Orkest. Hij is veertig jaar dirigent van het orkest geweest en heeft het niveau van het orkest op groter niveau gebracht. Behalve het schilderij is ook één van de zalen naar hem vernoemd. Beneden in de coulissen horen we vioolklanken. Tussen de ruimten van de trapleuning zien we een violiste zich al vast wat inspelen.

We lopen de zaal in en vinden onze plaats op de orgelring, onder het orgel. We zitten met onze neus op de orkestbak en hebben een riant uitzicht op de zaal.

Op het podium is het nu nog leeg met musici, maar het staat inmiddels al wel vol met vele instrumenten. Twee baby vleugels, vier xylofoons, een gigantische batterij koeienbellen, veel slagwerk, twee harpen (nog met een hoesje erover heen), talloze lessenaars tot in elke uithoek van de orkestbak, verhoginkje met lessenaar voor de dirigent. 

Hier gaat zo meteen iets gebeuren . . .  .

Tussen het eerste en het tweede werk hebben de orkestbodes heel veel werk te doen: de xylofoons moeten weer weg, de lessenaars moeten aan de kant en weer teruggeplaatst worden; de beide babyvleugels moeten vervangen worden door twee grote concertvleugels. Dit kost even tijd en de luisteraars in de zaal krijgen intussen even een interview te horen met de dirigent. Het geluid is naar de zaal toe gericht waardoor wij op de orgelring, achter het orkest, het interview  helaas wat minder goed kunnen horen.

Om de vleugels op en van het podium te krijgen, wordt er op een bepaalde beweegbare plek op het podium een vierkant afgeperkt met paaltjes en touwen. Met een afstandsbediening zakt het stukje podium dan naar beneden (of naar boven als er een vleugel boven op het podium nodig is voor de uitvoering). Ondergronds is er dus een opslagplek voor de vleugels. Hieronder op de foto wordt een grote concertvleugel naar boven gehesen op het beweegbare stukje podium. 

Op de foto hierboven zijn de beide harpen in actie tijdens het werk Naive and Sentimental Music van John Adams. De rechter harpiste is Charlotte Sprenkels, eerste harpiste van het orkest.

En hieronder de piano zussen Katia en Marielle Labèque. Ze nemen het applaus in ontvangst, krijgen bloemen van de eerste concertbode en geven nog een toegift.

De Franse zussen Labèque (1950, 1952). lijken uiterlijk veel op elkaar, maar het is geen tweeling.  Een beetje vergelijkbaar met de broers Jussen, maar dan een generatie eerder.

Nog een woordje over het programma. Want daar zijn we uiteindelijk voor gekomen! De minimalistische muziek is heel apart. Het is best wel vreemd als je het voor het eerst hoort. Maar het is wel intuïtief, dicht bij de natuur. Het gaat om ritme, klankassociaties, sfeer. 

Vooral het eerste werk dat vanavond gespeeld werd (Three mouvements van Steve Reich) is ontzettend ritmisch en repeterend. Het tikt, slaat, hakt, bonkt. Alsof er heel hard een enorme klok tikt of iemand op een zware deur aan het bonken is. Wat we horen tijdens de uitvoering is Reich ten voeten uit, want de componist staat bekend als een vertegenwoordiger van het repeterend minimalisme, echt een accent op de ritmiek en minder op de melodie. Zijn inspiratiebron is veelal Afrikaanse muziek, met trommels. Het werk wordt niet vaak gespeeld, dus ik vind het leuk om het eens gehoord te hebben. 

Het tweede werk betreft het concert voor twee piano's van Philip Glass. De componist heeft het stuk speciaal voor de zussen Labèque geschreven. Het stuk is minder repeterend dan het werk van Reich; is heel klankvol. Soms denk ik orgelgeluiden te horen, maar die "orgelgeluiden"  komen niet van het orgel maar vanuit de orkestbak. En soms waan je je in een kamer van een huis met open raam - door het open raam hoor je de muziekklanken vanuit de straat binnenkomen - een beetje als sordine. Tenminste, zo komt het op mij over. Misschien hebben mijn mede luisteraars andere associaties. Heel apart vind ik de orkestopstelling: alles in spiegelbeeld. De orkestbak is als het ware door een onzichtbare lijn in tweeën gehakt. Rechts en links precies hetzelfde aantal instrumenten, maar in tegengestelde opstelling; de instrumentgroepen links en rechts spelen wel dezelfde noten. Je krijgt zodoende een soort stereo effect. 

Naive and Sentimental Music (Herziene versie) is het derde werk, dat vanavond op het programma staat - na de pauze dus. Het is een compositie van de dirigent, dus de dirigent dirigeert zijn eigen werk. Een prachtige compositie met een klassieke opbouw in drie delen waarvan het middelste deel een langzaam deel is. De compositie mag qua structuur wel klassiek heten, qua inslag is het door het minimalisme vernieuwend. Heel klankvol en sfeergevoelig. We horen duidelijk ook het minimalistische effect van de herhalingen met hortende en stotende geluiden erin. Minimalistische muziek geldt vaak als filmmuziek om een bepaalde sfeer weer te geven. Vandaar dat deze muziek zo aangenaam kan zijn om naar te luisteren. Ook in dit werk horen we speciale klankeffecten. Voorbeeld: twee slagwerkers spelen op een xylofoon. Dat doen ze niet met stokken op de toetsen zoals gangbaar is. Neen!, zij hebben een vioolstrijkstok in de hand en 'strijken' langs de openingen tussen de toetsen in. Het heeft iets weg van een 'zingende zaag'. Het is vooral in dit werk dat we de hele batterij koeienbellen horen, en ook uit het orgel achter ons komen aangename klanken. Tussen het zware geluid van de zware koeienbellen komt er ineens een helder geluid van een heel klein belletje.

We hebben vanavond een heel bijzonder concert meegemaakt! Het speciale zit hem vooral  in het minimalistische karakter van de muziek en in het feit dat we John Adams voor het eerst op de bok bij het RphO hebben zien dirigeren. Het is een feest geweest om ook de wereldberoemde pianozussen Labèque te hebben gehoord.

"Alles wat muziek tot een feest maakt leek na de Tweede Wereldoorlog te zijn ingevuld voor een steriel academisme. Totdat in de jaren '70 een jonge generatie Amerikaanse componisten (met Reich, Glass en Adams als Grote Drie) als muziekbevrijdingsfront het podium bestormde. Een halve eeuw later is het nog altijd een feest om naar hen te luisteren, zoals John Adams ons zelf als dirigent komt laten horen", zo staat er in de online programmatoelichting. 

Ik heb het helemaal eens met deze uitspraak.